UIT DE EERSTE HAND 3 - DE MIDDELEEUWEN I

Terug naar het overzicht

2005 - Damon, Budel

Nog al te vaak worden de middeleeuwen voorgesteld als een armzalige periode tussen oudheid en renaissance, een ‘donker gat’ (middel-eeuwen) waarin alle kwaliteiten van Grieken en Romeinen teloor waren gegaan en daarom opnieuw ontdekt behoorden te worden in de renaissance.
Deze negatieve benadering van de periode tussen de zesde en vijftiende eeuw is vooral veroorzaakt door de humanisten die in hun rinascimento (‘wedergeboorte’) op nogal hautaine wijze de eigen verdiensten lieten schitteren door ze af te zetten tegen de ‘onnozelheid’ van de middeleeuwer.

In de loop van de tijd is dit beeld alleen maar versterkt. Zo jubelt Hugo de Groot in 1602 dat wij uit dien nacht van onwetendheid, uit die allerdikste duisternis, op eens in den vollen dag zijn doorgebroken en heeft hij het over de wereld die sedert een achttal eeuwen…geheel met de zwartste duisternis omneveld lag.
Ook latere historici verheelden hun depreciatie van de middeleeuwen niet. In 1860 prijst de beroemde kunsthistoricus en renaissance-kenner Jacob Burckhardt de ‘overwinning’ van de renaissance op de middeleeuwen als een nooit-geziene heropleving en bloei … van de kunsten en wetenschappen, waarbij het wereldse en realistische karakter … en het toenemende individualisme laten zien dat de middeleeuwen voorbij zijn en de Moderne Tijd is aangebroken, en schetst hij de ‘Italiaan’ als de eerstgeborene onder de zonen van het moderne Europa, die een geestelijk individu werd en zich als zodanig herkende.

  Deurklopper Scriptorium 
  Deurklopper paleiskapel, Aken Scriptorium (ivoor, negende eeuw)

Pas in onze tijd heeft enige relativering van het sublieme van de renaissance een aanzet gegeven tot eerherstel van de middeleeuwen. De Britse historicus Peter Burke was rond 1970 een van de eersten die het waagde de geëxalteerde voorstelling van de renaissance een (tot cliché verworden) mythe te noemen, die was voortgekomen uit een onvolkomen of zelfs vertekend beeld van hetgeen eraan vooraf ging.
Dat het begrip Renaissance - geschreven met een hoofdletter - uitsluitend gereserveerd werd voor de wedergeboorte van de oudheid in de (Italiaanse) vijftiende en zestiende eeuw en niet gezien werd als een weerkerende manifestatie van een eeuwige wederkeer, geeft te kennen dat men eeuwenlang de middeleeuwse aandacht voor de klassieken had veronachtzaamd. De belangstelling voor de klassieke oudheid kende immers reeds in de middeleeuwen een tweetal hoogtepunten: de Karolingische en twaalfde-eeuwse renaissance, waarin Bernardus van Chartres even bescheiden als zelfbewust noteerde: Wij zijn dwergen op de schouders van reuzen. Wij zien meer en verder dan zij, niet omdat onze blik scherper is of omdat wij groter zijn, maar omdat hun reusachtige gestalte ons verheft en draagt.
Het roemen van bijvoorbeeld de herontdekking in 1414 van de geschriften van Vitruvius laat onverlet dat de Romeinse architect gedurende de gehele middeleeuwen bekend was, het handschrift gevonden werd in het klooster van Sankt Gallen en van Karolingische origine was. Sterker nog: zonder de middeleeuwse kopiisten zouden we thans nauwelijks iets van de klassieke schrijvers tot onze beschikking gehad hebben. Vrijwel alle antieke geschriften die wij nu kennen gaan immers terug op middeleeuwse manuscripten, zodat men zich kan afvragen wat er in de renaissance nog nieuw ontdekt kon worden.

Een ander motief op grond waarvan de middeleeuwen zo lang gehekeld zijn is een zeker antiklerikalisme. Het feit dat de scholastiek de neiging vertoonde de oudheid naar christelijke hand te zetten, waardoor de authentieke bronnen vertekend werden en interpretatie al te vaak de oorspronkelijk inhoud verdrong, heeft in hoge mate de bewondering bevorderd voor de renaissance die vooral haar oorsprong vond in niet-klerikale kringen.
Toch mogen we niet voorbij gaan aan de rol van de middeleeuwse kloostergemeenschappen, die - bolwerken van cultureel internationalisme - niet alleen de klassieken bijna tien eeuwen lang levend wisten te houden, maar ook een onschatbare bijdrage leverden aan de culturele en maatschappelijke ontwikkeling van Europa.

Hopelijk wekken de hier verzamelde teksten bij de lezer eenzelfde verbazing over de geestkracht en voorlijkheid van de middeleeuwen als bij de samensteller ervan - en helpt deze bundel ons enigszins te begrijpen wat de beroemde Franse historicus Le Goff bedoelde toen hij opmerkte: Nooit - noch ervóór, noch erna - was het zelfbewustzijn van de intellectueel groter dan in de middeleeuwen…

Roger Bacon (ca. 1212 - ca. 1292):

De Middeleeuwen

 

INHOUDSOPGAVE

0 - INLEIDING

I - POLITIEK, KERK & SAMENLEVING

  1. Karel de Grote
    1. Capitulare primum (‘Eerste verordening’)
    2. Capitulare de villis (‘Verordening betreffende de domeinen’)
    3. Capitulare de Judaeis (‘Verordening betreffende de joden’)
  2. Johannes van Damascus
    1. Derde verhandeling tegen hen die de heilige ikonen smaden
  3. Tweede Concilie van Nicea
    1. Regelgeving aangaande de verering van beelden
  4. Paus Gregorius III
    1. Brief aan Karel Martel met het verzoek om hulp tegen de Longobarden
  5. Paus Leo IV
    1. Brief aan het Frankische leger
  6. Paus Gregorius VII
    1. Oproep aan alle christenen het Heilige Land te bevrijden van de mohammedanen
  7. Fulcher van Chartres
    1. Histoire de la première croisade (‘De geschiedenis van de eerste kruistocht’)
  8. Robert de Monnik
    1. Historia Hierosolymitana (‘De geschiedenis van Jeruzalem’)
  9. Eerste Lateraans concilie
    1. canon 11 (vergeving van zonden voor hen die de heidenen bestrijden)
    2. canon 3 (celibaat)
    3. canon 22 (simonie)
  10. Adalbéro van Laon
    1. Poème au roi Robert (‘Gedicht aan Koning Robert’)
  11. Paus Gregorius VII
    1. Dictatus Papae
  12. Hendrik IV en paus Gregorius VII
    1. Briefwisseling
  13. Hendrik V en Paus Calixtus II
    1. Briefwisseling
  14. Paus Innocentius III
    1. Brief aan de edelen van Toscane
  15. Paus Bonifatius VIII
    1. Unam Sanctam
  16. Jan I (Jan zonder Land)
    1. Magna Charta
  17. Vierde Lateraans concilie
    1. canon 68 (kleding der joden)

II - GELOOF & KLOOSTERLEVEN

  1. Paus Gregorius de Grote
    1. Vita sancti Benedicti (‘Het leven van Benedictus’)
  2. Benedictus van Nurcia
    1. Kloosterregel
  3. Willem de vrome
    1. Stichtingsacte abdij van Cluny
  4. Adémar van Chabannes
    1. Chronicon (‘Kroniek’)
  5. Jacques de Vitry
    1. Exempla (relikwie van Sint Martinus)
  6. Bernardus van Clairvaux
    1. Apologia(‘Verweerschrift’)
      1. SUGAR - reactie op Bernardus’ Apologia
    2. Epistula I,12 (‘Brief in de regen’)
    3. Sermones in Cantica Canticorum (‘Preken over het Hooglied’)
    4. De diligendo Deo (‘Over de plicht God lief te hebben’)
  7. Franciscus van Assisi
      1. THOMAS VAN CELANO - Vita Sancti Francisci
        1. (‘Eerste Levensbeschrijving van Franciscus’)
    2. Kloosterregel
      1. BONAVENTURA - Legenda Sancti Francisci
        1. (‘De levensbeschrijving van Franciscus’)
      2. THOMAS VAN CELANO - Vita Sancti Francisci (over Franciscus’ stigmata)
    3. Il Cantico delle Creature (‘Zonnelied’)
    4. Brief aan broeder Leo
    5. Testament
      1. THOMAS VAN CELANO - Vita Sancti Francisci
        1. (Franciscus’ preek tot de vogels)
  8. Concilie van Toulouse
    1. canon 2 (instelling van de Inquisitie)
    2. canon 14 (verbod op het lezen van de bijbel)
  9. Keizer Michael VII
    1. Geloofsbelijdenis
  10. Canon Episcopi (‘Verordening der bisschoppen’ betreffende hekserij)
  11. Paus Innocentius VIII
    1. Summis desiderantes (‘Heksenbul’)
  12. Heinrich Kramer en Jakob Sprenger
    1. Malleus Maleficarum (‘Heksenhamer’)
  13. Reisgids voor het Heilige Land

III - FILOSOFIE & THEOLOGIE

  1. Avicenna
    1. Autobiografie
  2. Averroës
    1. In Aristotelis Physicam (‘Commentaar op Aristoteles’ Fysica’)
  3. Anselmus van Canterbury
    1. Monologion
    2. Proslogion
    3. Tres Tractatus (‘Drie traktaten’)
    4. Tres Tractatus, De veritate (‘Over waarheid’)
    5. Tres Tractatus, De libertate arbitrii (‘Over keuzevrijheid’)
  4. Pierre Abélard
      1. BERNARDUS VAN CLAIRVAUX - brief 193
    2. Historia calamitatum
      1. (‘Relaas van mijn rampen’ - over zijn leermeester, zijn jeugd en Héloïse)
    3. Brief (5) aan Héloïse
    4. Historia calamitatum(over zijn ontmanning, Saint-Denis en zijn veroordeling)
      1. BERNARDUS VAN CLAIRVAUX - De conversione (‘De bekering’)
    5. Sic et Non (‘Voor en tegen’)
    6. Historia calamitatum (over Le Paraclet en zijn abbatiaat in Bretagne)
    7. Héloïse - brief aan Abélard
    8. Brief (5) aan Héloïse
    9. Brief (6) aan Héloïse
      1. BERNARDUS VAN CLAIRVAUX - brief 60
    10. Ethica of Scito te ipsum(‘Ken uzelf’)
      1. BERNARDUS VAN CLAIRVAUX - over zonde
  5. Albertus Magnus
      1. ROGER BACON - Opus Tertium
    2. Bloemlezing uit Opera Omnia (‘Volledige Werk’)
  6. Bonaventura
    1. Breviloquium (‘Kortschrift’)
    2. Itinerarium mentis in Deum (‘De weg die de geest naar God voert’)
  7. Thomas van Aquino
    1. Summa theologiae, eerste en tweede kwestie
    2. Voorwoord van de commentaar op Aristoteles’ Metafysica
    3. De veritate et falsitate (‘Over waarheid en onwaarheid’)
  8. Roger Bacon
    1. Opus Maius (‘Het grotere werk’)
    2. Compendium Studii Philosophia (‘Handboek filosofie’)
  9. Johannes Duns Scotus
    1. De primo principio (‘Het eerste beginsel’)
    2. Lectura (college-aantekeningen)
  10. Willem van Ockham
    1. De sacramento altaris (‘Het sacrament des altaars’)
    2. Scriptum in librum primum Sententiarum
      1. (‘Commentaar op het eerste boek der Sententiën van Petrus Lombardus’)
    3. Expositio in librum perihermenias Aristotelis
      1. (‘Commentaar op Aristoteles’ De Interpretatione’)
    4. Tractatus de imperatorum et pontificum potestate
      1. (‘Traktaat over de macht van keizer en paus’)
  11. Cusanus
    1. Idiota de mente (‘De leek over de geest’)

IV - MYSTIEK

  1. Johannes Scotus Eriugena
    1. Expositiones in iericham coelestem
      1. (‘Commentaar op De Hemelse Hiërarchie van Pseudo-Dionysius’)
  2. Richard van Saint-Victor
    1. De quattuor gradibus violentae caritatis (‘Vier graden van liefdesgeweld’)
  3. Hildegard van Bingen
    1. Brief aan paus Eugenius III
    2. Brief aan Bernardus Van Clairvaux
    3. Brief aan paus Anastasius IV
    4. Scivias (‘Ken de wegen’)
  4. Meester Eckhart
    1. Expedit vobis… (Preek 76)
    2. Das Buch der göttlichen Tröstung (‘Het boek van de goddelijke troost’)
  5. Hadewijch
    1. Eerste visioen
    2. Orewoet
  6. Jan van Ruysbroeck
    1. Die gheestelike brulocht (‘De geestelijke bruiloft’)
  7. Geert Groote
    1. Der Ewigher Wijsheit Getide (‘Getijden van de Eeuwige Wijsheid’)
  8. Thomas A Kempis
    1. Imitatio Christi (‘De navolging van Christus’)

V - OPVOEDING, ONDERWIJS & ENCYCLOPEDISME

  1. Karel de Grote
    1. Brief aan de abt van Fulda
  2. Alcuinus
    1. Disputio de Rhetorica et de Virtutibus
      1. (‘Dialoog over de Welsprekendheid en deDeugden’)
    2. Propositiones ad acuendos iuvenes
      1. (‘Vraagstukken om het verstand van de jeugd te scherpen’)
  3. Doctrinale
  4. Jacques de Vitry
    1. Historia Occidentalis (‘Geschiedenis van het Westen’)
  5. Paus Gregorius IX
    1. Statuten van de universiteit van Parijs
  6. Hugo van Saint-Victor
    1. Didascalicon (‘studiewijzer’)
  7. Isidorus van Sevilla
    1. Etymologiae of Origines
  8. Photius
    1. Myriobiblon of Bibliotheca
  9. Jacob van Maerlant
    1. Spieghel Historiael
    2. Der naturen bloeme
    3. Heimelijkheid der heimelijkheden
  10. Jacobus de Voragine
    1. Legenda Aurea (‘De gouden legenden’)

VI - TIJDTABEL

 

Persstemmen:

Twee delen uit een prachtige serie met sleutelteksten uit de Europese cultuur. Eerder verschenen De Grieken en De Romeinen. Die waren al mooi. Maar De Middeleeuwen zijn nog verrassender; veroveringen van Karel de Grote, een reisgids voor het Heilige Land, teksten van de grote mystici, theologen en filosofen, dichters, enzovoorts. Opeens sta je met beide benen in de Middeleeuwen. De vertalingen zijn in gewoon Nederlands, taal van nu. - Trouw 


In het eerste deel gaat het vooral om de rol van de kerk en theologie in de Middeleeuwen, in het tweede deel staan cultuur, geschiedschrijving en exacte wetenschappen centraal. Behalve meer voor de hand liggende teksten vindt men ook minder bekende. (…) De samensteller legt de nadruk erop dat deze teksten getuigen van een grote geestkracht en voorlijkheid. Wie deze bloemlezingen leest, valt inderdaad op hoezeer de vroegere opvattingen over de Duistere Middeleeuwen op mythevorming hebben berust. (…). De serie Uit de eerste hand is aantrekkelijk uitgegeven en geeft een bronnenverzameling die in het Nederlands zo niet beschikbaar is. De samensteller doet zeer nuttig werk. - De Stem van het Boek

Een onmisbaar naslagwerk voor studenten en allen die beroepshalve of uit liefhebberij zich bezig houden met de middeleeuwen - Biblion

Men hoeft maar even in de opgave van de auteurs uit wier werk is geselecteerd te kijken om te constateren dat hier een enorm werk is verricht. Al lezend en bladerend vindt men telkens weer interessante teksten, sommige aan bestaande vertalingen ontleend, andere door de samensteller zelf vertaald, sommige vrij bekend, andere onbekend en daardoor verrassend. Avicenna en Villon, de Carmina Burana en Pans Gregorius VII – het zijn er maar een paar van de tientallen bekende en minder bekende geschriften en persoonlijkheden waarmee wij via sours behoorlijk uitgebreide selecties kunnen kennismaken.
Ook de variatie van de onderwerpen die ter sprake komen is enorm: de kruistochten en het huislook op de daken van de onderdanen van Karel de Grote, de obscene voorkeuren van de troubadour Montan en de intieme lyriek van Christine de Pisan – het is hier allemaal te vinden. - Hermeneus 


Uiteraard een heleboel klassiekers, naast enkele vergeten pareltjes, maar ook een aantal verrassingen, toch zeker voor niet-mediëvisten. (...) Via deze bloemlezing [worden] de belangrijkste geschreven bronnen uit het Europese verleden voor een breed publiek toegankelijk gemaakt. Niet alleen voor docenten en studenten geschiedenis, maar voor alle historisch geïnteresseerden. En dat op zich is al meer dan verdienstelijk. Bovendien werden de bundels erg fraai en luxueus uitgegeven, met onder meer een handige, uitklapbare tijdsband achteraan. Het kan het leesplezier alleen maar bevorderen en daarmee hopelijk ook de interesse voor ons cultureel erfgoed, inzonderheid dat van de Middeleeuwen. - Streven 


De opvallend brede tekstselectie voert langs een vijtiende-eeuws handboek voor de heksenjacht, het journaal van Columbus, het Paasdrama van Maastricht en de elfde-eeuwse muzikale nieuwlichterij van Guido van Arezzo. Het is de afwisseling die Uit de eerste hand zo aantrekkelijk maakt en een honger naar meer kennis van tijd en omstandigheid van de tekstpassages aanwakkert. Wie nog geen liefde voor de geschiedenis voelt, kan dat hier leren. De serie is stevig uitgevoerd met harde kaft en voorzien van een leeslint. Onmisbaar voor de vele korte of lange momenten van genietend historisch grasduinen. - rkkerk.nl

ISBN 9055735973
gebonden
geïllustreerd
15 x 22 cm
256 pagina’s
€ 19,90

Bestellen:

www.damon.nl/book/de-middeleeuwen-i